УРБАНІЗАЦЫЯ

Узровень культуры грамадзтва залежыць ад пэўных цывілізацыйных фактараў, якія выяўляюцца ў канкрэтных азначэньнях таго, чым займаецца грамадзтва, што і як вытварае, які парушае падзел і якая сувязь (камунікацыя) паміж людзьмі, якія іхныя ўяўленьні пра сьвет і пра сэнс існаваньня.

Чыньнікі грамадзкага падзелу і камунікацыі ёсьць галоўнымі дзейнікамі паскарэньня і разьвіцьця культуры. Грамадзтва роўных людзей амаль не разьвіваецца (напрыклад, прымітыўныя супольнасьці на нізкай ступені існаваньня).

Тым часам жорсткі сацыяльны падзел без зьявы грамадзкай камунікацыі прыводзіць да застою і марнаваньня магчымасьцяў культуры, да дэградацыі.

Для нармальнага разьвіцьця камунікацыйны дзейнік культуры павінен выступаць чыньнікам грамадзкай лучнасьці, стаць спосабам гарманізацыі сувязяў і дачыненьняў людзей. Якраз тады праяўляецца паскарэньне як шлях да стабільнасьці грамадзтва. Стабільнасьць жа грамадзтва – гэта ёсьць стабільнае разьвіцьцё культуры.

Камунікацыйнымі чыньнікамі разьвіцьця (паскарэньня) культуры трэба лічыць рэлігію, дзяржаву, пісьмовасьць, урбанізацыю, тэхніку і ў апошні час – інфарматыку.

Пацікавімся адной з гэтых істотных зьяваў дынамікі і стабільнасьці сацыяльна – культурнага разьвіцьця – урбанізацыяй.

Мы, беларусы, гістарычна малады народ. Прыблізна тысячу гадоў таму ў нас адбыўся культурны выбух. Супала некалькі цывілізацыйных падзеяў. Практычна ў адзін і той жа час узьніклі гарады, пісьмовасьць, дзяржава і распаўсюдзілася Хрысьціянства. За вельмі кароткі час нашыя продкі выйшлі з гістарычнага нябыту і стварылі вялікую цывілізаваную магутную дзяржаву, якая сталася ня толькі геапалітычнай, але і культурнай зьявай Эўропы.

Дынамічным чыньнікам, маторам эўрапейскай культуры былі гарады. Беларускія гарады карысталіся Магдэбургскім правам, мелі самакіраваньне і вольнае саслоўе, канцэнтравалі гандаль і рамесьніцкую вытворчасьць, былі цэнтрамі адміністраці і рэлігіі, станавіліся часта (што датычыць сталіцаў) духоўнымі і культурнымі цэнтрамі ўсяго народу.

Аднак, каб урухоміць цывілізацыйную ролю гарадоў на ўсё грамадзтва, патрэбна, каб існавала прадуманая ўрбаністычная сістэма сувязі паміж горадам і вёскай, спалучаная з камунікацыйнымі магчымасьцямі людзей.

У сярэднявяковай Беларусі, гэта значыць у Вялікім Княстве Літоўскім, якраз была створана і добра дзейнічала такая сістэма.

Прынцып яе заключаўся ў тым, што паміж сталіцай, вялікімі гарадамі і вёскай існавала мноства маленькіх гарадкоў – паселішчаў з сацыяльна-культурным статусам гарадзкога цэнтру. Гэта славутыя беларускія мястэчкі.

Мястэчка, як правіла, было цэнтрам мясцовай адміністрацыі і парафіі. Тут былі і царква і касьцёл. У мястэчку, акрамя сялянаў, жылі гандляры, мяшчане і рамесьнікі, былі крамы, школа, аптэка, часам шпіталь ці пры боку кляштар і замак, будынкі адміністрацыі. У мястэчках існавала галоўная гандлёвая плошча і рынак. Шмат якія мястэчкі мелі самакіраваньне, магдэбургскія гэрбы і свабоднае саслоўе.

Беларускія мястэчкі, як правіла, разьмяшчаліся на адлегласьці ад 12 да 16 кілёмэтраў адно ад другога. Мы можам нядрэнна прасачыць гэтую сістэму на тэрыторыі былой Віленшчыны, дзе яна найлепш захавалася.

Пачнем адвольна, скажам, зь Дзявенішак. Праз 14 кілёмэтраў на поўдзень ад Дзявенішак – мястэчка Суботнікі, на захад ад Суботнікаў за 12 кілёмэтраў – мястэчка Геранёны з замкам і касьцёлам; за 16 кілёмэтраў на паўднёвы захад – мястэчка Ліпнішкі; за 12 кілёмэтраў на паўночны ўсход – мястэчка Трабы з царквой і касьцёлам; за 12 км на ўсход – мястэчка Юрацішкі, ад Юрацішак за 14 км паўднёвы захад – мястэчка Іўе, а за 12 км на поўдзень – Лаздуны; 12 км за Лаздунамі – Бакшты; за 14 км на захад ад Іўя – Ліпнішкі, за 12 км на захад ад Ліпнішак – мястэчка Тракелі, потым Воранава, Беняконі і г. д. Ва ўсе канцы праз 12-14-16 кілёметраў ёсьць мястэчкі.

Калі пайсьці на паўночны ўсход ад Суботнікаў праз Трабы, то далей, праз 14 км ад Трабаў – славутае мястэчка Гальшаны з замкам і касьцёлам. Збоку – Меднікі з замкам, з другога боку – Багданава, потым – Вішнёва з касьцёлам і царквой. Ідучы гэтак на поўночны ўсход праз Жупраны, Ашмяны, мы дойдзем, мінаючы шэраг мястэчак, да Астраўца, Гервятаў, Сьвенцянаў, потым да Відзаў, Дрысьвятаў, Опсы, горада Браслава, потым, праз 12 кілёмэтраў – да мястэчка Слабодка, праз 14 – да мястэчка Плюсы, далей – да Друйска, Друі, Прыдруйска і так аж да Невеля – паўночнай мяжы былога Вялікага Княства.

Гэтак жа, ці то ад Дзявенішак праз Яшуны, Салечнікі, ці то ад Гальшанаў мы праз кожныя 12-16 кілёмэтраў, мінаючы мястэчкі, дойдзем да Вільні, Лентварава ды Трокаў і потым – на Майшаголу і Неманчын.

Такая ж сістэма сягае аж да Беластоку і Берасьця. Выразна праглядваецца яна вакол Менска, Магілёва і Віцебска ды Полацка. Рэшткі яе існуюць і ў паўднёвай Беларусі вакол Пінска ды Мазыра.

Рацыянальнасьць урбаністычнай сістэмы Вялікага Княства відавочная. Кожнае мястэчка, як бачым, мела радыюс ахопу тэрыторыі 6-8 кілёмэтраў. Гэта псіхалягічна максімальная адлегласьць для пешахода, калі чалавек мог кіравацца ў дарогу пехатой, не спадзяючыся на каня. Тым часам гэта адна гадзіна язды на запрэжанам кані.

Жыхар любой вёскі ў разе патрэбы мог у любы час на працягу адной-дзвюх гадзінаў трапіць у мястэчка, у мястэчку якраз і адбываўся культурны абмен паміж горадам і вёскай. Мястэчка было рэальным перадатачным зьвяном культуры.

Паміж мястэчкам і горадам існавала рэгулярная чаўночная міграцыя і сувязь (гандлёвага, адміністрацыйнага, канфэсійнага і іншага парадку). У мястэчку і ў горадзе быў у прынцыпе аднолькавы характар культуры, толькі ў мястэчку ў меншым маштабе. (Дарэчы, і архіўныя, і археалягічныя матэрыялы добра гэта пацьвярджаюць.)

Тым часам селянін часта і рэгулярна наведваў ня горад, а якраз мястэчка, і адтуль чэрпаў свае ўяўленьні пра больш шырокі сьвет і гарадзкія дачыненьні.

Урбаністычная сістэма Вялікага Княства дала вельмі шмат для беларускай культуры. Яна забясьпечыла ёй агульнаграмадзкі эўрапейскі ўзровень і засьцерагла ад правінцыялізму. Гэта значыць ад культурнага разыходжаньня, ад бездані паміж горадам і вёскай.

Там, дзе не існавала сістэмы культуратворнай (эўрапейскай) урбанізацыі, там заўсёды прысутнічаў грамадзкі правінцыялізм. (Велічная Бухара ды Самарканд – у атачэньні жывелагадоўчых плямёнаў з прымітыўнымі заняткамі ды ўяўленьнямі; купецкая Масква, чыноўны Пецярбург і побач, як казалі самы расейцы, – «мерзость россійской действітельності».)

У Расеі не было ні вольных гарадоў, ні самакіраваньня, ні Магдэбургскага права, ні мястэчак, ні прадуманай сістэмы ўрбанізацыі. Такі стан вынікаў увогуле з неэўрапейскага характару рускага грамадзтва. У пачатку ХХ-га стагоддзя ў Расеі існавала велізарная культурная розьніца паміж горадам і вёскай. Бальшавікі паставілі задачу ліквідаваць гэтую бездань. І ліквідавалі па-свойму: разбурылі вёску і зьнішчылі сялянства. (Набудавалі таксама непатрэбных савецкіх гарадоў, у якіх немагчыма жыць.)

На Беларусі яны першым чынам ліквідавалі саму назву «мястэчка». Перайменавалі мястэчкі то ў «дзярэўні», то ў «гэпэ» («гарадзкія пасёлкі»). Расейцы моцна дэфармавалі функцыі беларускага мястэчка, шмат якія мястэчкі давялі да поўнай дэградацыі, але зьнішчыць дазваньня ўсё ж не пасьпелі.

Урбаністычная палітыка расейскіх камуністаў на Беларусі заключалася ва ўкараненьні такой мадэлі, якая б стымулявала працэсы русіфікацыі беларусаў і міграцыі расейцаў у Беларусь. Зыходзячы з гэтай задачы, у пачатку 60-х гадоў, на закрытым паседжаньні ЦК КПСС у Маскве было прынятае рашэньне аб разбудове Менска ў вялікі мегаполіс з шматмільённым насельніцтвам.

Потым, у 1964 годзе, узьнік плян ліквідацыі на Беларусі вясковых паселішчаў. Дзеля гэтага быў прыдуманы тэрмін «непэрспэктыўная вёска». 73 адсоткі беларускіх вёсак намерваліся ліквідаваць, сьцерці з твару зямлі.

Гэты плян ужо ня меў дачыненьня да ўрбанізацыі. Адкрыта рыхтавалі культурную катастрофу і вынарадаваньне беларускай нацыі.

Мы, беларусы, павінны быць удзячныя Богу, што своечасова распаўся Савецкі Саюз.

Дбаючы пра нашу будучыню і нашу культуру, мы мусім будзем шмат што адбудаваць, адрадзіць, аднавіць; у тым ліку вярнуцца да культуратворчай сістэмы ўрбанізацыі, абумоўленай інтарэсамі нашага грамадзтва, дабром нашых людзей, эканомікай, экалёгіяй і культурнай пэрспэктывай. Мы павінны будзем адрадзіць нашыя мястэчкі.

Беларуская гісторыя нам штодзённа сцьвярджае і сьведчыць, што наша нацыянальная будучыня знаходзіцца ў нас самых. Мы, і толькі мы, беларусы, мусім яе ажывіць і ўсталяваць на нашай зямлі.

Зянон Пазьняк

Булат Борис Адамович – командир партизанской бригады «Вперёд» Барановичской и Минской областей Белоруссии, майор.

Родился 12 июля 1912 года в городе Тула в семье рабочего. Русский. Член КПСС с 1941 года. Окончил 8 классов. Работал монтёром-телеграфистом.

В Красной Армии с 1933 года. В 1936 году окончил Объединённую военную школу имени ВЦИК РСФСР (школа кремлёвских курсантов). Часто стоял в почётном карауле на Красной площади у Мавзолея. В 1940 году окончил Военную академию имени М.В.Фрунзе. Был направлен для прохождения службы в Западный военный округ.

Война застала Булата под городом Белостоком. На 5 день боёв он был ранен – потерял кисть правой руки. Раненым попал в плен. Вскоре с двумя военнопленными бежал из лагеря. Втроём решили начать партизанские действия.

Вскоре троица провела первую диверсию. Каждый взял по 2 снаряда от 45-миллиметровых орудий. Неподалёку от деревни Озерница заложили самодельные мины под небольшой мостик. От взрыва паровоз соскочил с рельсов. Вагоны пошли под откос.

Весь 1941 год партизанское трио совершало небольшие диверсии и дерзкие налёты на немецкие подводы, отдельные мелкие группы гитлеровцев. В начале 1942 года к партизанам потянулся народ, готовый сражаться с врагом. Так весной 1942 года в Липичанской пуще возник один из первых в этом регионе партизанских отрядов. Командиром избрали Булата.

20 мая 1942 года был разбит гарнизон в местечке Голынка. 1 июня на железнодорожном участке Слоним – Зельва – Белосток партизаны разобрали рельсы. Поезд слетел с насыпи. 20 июня в деревни Лыски партизаны завязали бой немцами и полицией. Была захвачена одна автомашина, две разбиты, убито и ранено до 30 гитлеровцев.

Только 3 июля 1942 года, раздобыв радиоприёмник, Булат с товарищами услышали Москву. Весь июль, почти ежедневно, партизаны ходили на диверсии и налёты. 18 июля 1942 года отряд Булата встретился с советскими десантниками, заброшенными для разжигания партизанской войны, у которых была рация ! Десантника передали Булату часть привезённого с собой тола. Кроме того, к 1 августа 10 партизан вместе с десантниками добыли в районе Вильно большое количество тола и патронов.

С таким арсеналом Булат решил разгромить усиленный гарнизон в местечке Деречин, где был штаб районной жандармерии. Посёлок был быстро очищен от гитлеровцев, а здание жандармерии просто подожгли. Партизанские пули настигали выпрыгивающих из окон и с чердака фашистов. Было захвачено много немецкого оружия.

25 октября 1942 года отряд Булата совершил дерзкое нападение на деревню Руда Яворская, куда прибыл целый батальон фашистских карателей. В бою были использованы 2 трофейные пушки и трофейный броневик, который подъехал к дзотам и в упор стал их расстреливать. Резкая атака партизан довершила дело.

В конце ноября 1942 года каратели большими силами пошли на Липичанскую пущу. Бои приняли ожесточённый характер. Партизан всё больше теснили к слиянию рек Неман и Щара. Тогда Булат решил идти на прорыв в сторону Дуборовского леса, причём в самом менее ожидаемом гитлеровцами месте – через занятую их штабом деревню Руда Яворская. Разгромив штаб и обезглавив карательную экспедицию, партизаны напали на колонну фашистского второго эшелона, двигавшуюся на ночлег в деревню Деревная. Ночевать гитлеровцам не пришлось.

В декабре 1942 года отряд вырос в бригаду, насчитывающую более 500 человек. Бригада имела свою артиллерию: несколько 45-миллиметровых орудий и даже одну 122-миллиметровую гаубицу !

Весной 1943 года из Налибокской пущи прибыл в Липичаны секретарь Барановичского подпольного обкома партии С.П.Шупеня. Он привёз план боевой деятельности партизанской бригады Булата во взаимодействии с другими партизанскими соединениями Белоруссии. В частности – приказ Центра об усилении «рельсовой войны».

Вскоре Булату был направлен транспортный самолёт с 9 грузовыми местами на борту. 8 мешков партизаны нашли быстро, а 9-м оказалась Дуся Голубева – инструктор подрывного дела, которую партизаны так и прозвали – «9-й мешок». В других мешках были автоматы и аккуратные шашечки тола, плотно прилегающие к рельсу. Булат закрепил за каждым отрядом определённый отрезок железной дороги. Гитлеровцы не успевали убирать из кюветов искорёженные вагоны и ремонтировать взорванные пути. А 20 августа 1943 года в одно время все партизаны Белоруссии, в том числе и бригада Булата, вышли на «железку». Залпы сливались в беспрерывную канонаду, со свистом летели километры рельсов.

В ночь на 26 сентября 1943 года партизаны на большом участке железной дороги Барановичи – Лида повторно разрушили пути. Гитлеровцам потребовалось много дней, чтобы их восстановить.

В конце 1943 года Булата отозвали в Барановичский обком партии и назначили начальником оперативного отдела облцентра. Вскоре его направили в Налибокскую пущу организовать разрозненные отряды в бригаду. Так появилась партизанская бригада «Вперёд» под командованием Булата. Сразу же были разгромлены вражеские гарнизоны в деревнях Лаздуны и Изабелины.

22 февраля 1944 года всей бригадой вышли на «поимку» эшелона на участке Лида – Молодечно. Взрыв остановил эшелон. Охрану партизаны взяли в плен. В вагонах было зерно, мясо, радиоприёмники и другое награбленное фашистами добро. Всё разнесли по близлежащим деревням.

Слава о делах партизанской бригады «Вперёд» и о её командире Булате докатилась обратно в Липичанскую пущу, где в 1941 году трое беглецов начали всенародное партизанское дело.

В одном из боёв Булат получил досадное ранение. 9 июня 1944 года самолётом он был доставлен в Москву. За линию фронта ему лететь больше не пришлось.

Указом Президиума Верховного Совета СССР от 15 августа 1944 года за образцовое выполнение заданий командования в борьбе против немецко-фашистских захватчиков в тылу противника и проявленные при этом отвагу и геройство Борису Адамовичу Булату было присвоено звание Героя Советского Союза с вручением ордена Ленина и медали «Золотая Звезда» (№ 4060).

В 1944 году майор Б.А.Булат уволился в запас. Жил в городе Минске. В 1944 – 1946 годах работал заместителем председателя Минского горсовета. С 1947 года – заместитель директора велозавода. В 1956 году Б.А.Булат окончил Высшую школу пищевой промышленности. В 1951 – 1973 годах работал директором кондитерской фабрики «Коммунарка». Умер 27 марта 1984 года. Похоронен в Минске.

Награждён орденом Ленина, орденом Красной Звезды, медалями.

Сустрэча на Эльбе

Ларыса ЦIМОШЫК

Малады, статны савецкi афiцэр узрушана братаецца з амерыканскiм. Гэты здымак у 45-м годзе абышоў увесь свет — яго надрукавалi на першай паласе буйныя еўрапейскiя i амерыканскiя газеты. I менавiта гэтае фота ў асабiстым архiве Аляксандра Сiльвашкi заўсёды займала асаблiвае месца. Нават у тыя часы, калi амерыканцаў — учарашнiх саюзнiкаў — сталi лiчыць ворагамi. А ён умудрыўся ў гады «халоднай вайны» падтрымлiваць сяброўства, якое пачалося з гiстарычнай сустрэчы на рацэ Эльбе. I за гэта, як нi дзiўна, яму нiчога не было...

— Сам не разумею, — усмiхаецца Аляксандр Сафронавiч Сiльвашка, адзiн з удзельнiкаў сустрэчы на Эльбе, а цяпер просты жыхар вёскi Морач Клецкага раёна. — З тых, хто першымi перакрыжаваўся з амерыканцамi, многiя пацярпелi. У маiх саслужыўцаў былi зламаныя лёсы, кар’ера. А мне пашчасцiла. Тут, у Беларусi, дзе я асеў з сям’ёй пасля вайны, мне давяралi адказную працу. Хоць сувязяў з амерыканскiмi сябрамi я не хаваў.

Жывога амерыканца Аляксандр Сiльвашка ўбачыў 25 красавiка 1945 а палове чацвёртай гадзiны вечара. Памяць нават зараз патрабуе дакладнасцi — усё-такi ў ваеннай разведцы служыў. Менавiта iх атрад быў першым, хто пераадолеў рэшткi разбуранага мастка цераз Эльбу ў раёне нямецкага горада Таргау. Людзi з аднаго i з другога боку караскалiся па руiнах, i ў той момант немагчыма было нiкога стрымаць нiякiмi камандамi. Для тых, хто ваяваў, гэта было падобна на перамогу. З гiсторыi вядома, што першы пацiснуў руку амерыканцу лейтэнант Галабародзька. Так, пацвярджае Аляксандр Сафронавiч. Але камеры амерыканскiх фотакарэспандэнтаў, якiя iмкнулiся быць побач з вайскоўцамi, адлюстравалi «братанне» камандзiра атрада амерыканцаў Робертсана i камандзiра атрада аўтаматчыкаў савецкага войска Сiльвашкi.

— Нас было чацвёра наперадзе ўсяго войска: маёр Ларыёнаў, капiтан Нэдэ, Андрэеў i я, — распавядае Сiльвашка. — Мы сапраўды радавалiся, таму што разумелi: калi саюзнiкi сустрэлiся, значыць, вайне хутка прыйдзе канец. Да таго ж амерыканцы аказалiся простымi, адкрытымi людзьмi. Эмоцыi ўляглiся, i амерыканцы тут жа запрасiлi да сябе. Маёр Ларыёнаў узяў на сябе адказнасць паехаць у амерыканскi штаб. Мы рушылi. А па дарозе сталi думаць, можа, дарэмна пагадзiлiся, а раптам што не тое?.. Даехалi, Робертсан пайшоў дакладваць свайму камандаванню. Яму сказалi: «Ты не той груз прывёз...» Яго ўзялi пад арышт i накiравалi да Эйзенхаўэра, якi камандаваў амерыканскай армiяй. Той ва ўсiм разабраўся, расканваiраваў Робертсана i загадаў — усiм саставам да яго. У вынiку Вiльям Робертсан атрымаў заахвочванне. Акрамя таго, i нашы ўзнагародзiлi яго ордэнам Аляксандра Неўскага. Але сваiм жа — нiчога не далi, нiякiх узнагарод. Вось толькi хiба амерыканцы — яны здымалi зорачкi з пагонаў i дарылi на памяць: маўляў, мiр, радасць, сяброўства на век.

Нашы вайскоўцы i не думалi пра ўзнагароды. Але думаць не маглi i пра тое, што двое з iх будуць пазней рэпрэсiраваныя. Можа, за свавольства — надта многа на сябе ўзялi ў той дзень?..

Сустрэча саюзнiкаў на Эльбе была прадвызначана i чакалася. Толькi галоўнымi дзеючымi асобамi, напэўна, павiнны былi быць у ёй зусiм iншыя людзi, з iншымi паўнамоцтвамi. Але на вайне бывае першым той, хто наперадзе. А гiсторыю ўжо не выправiш: 25 красавiка ў ясны сонечны дзень разведвальны дазор амерыканскай 69-й пяхотнай дывiзii сустрэўся з авангардам 58-й гвардзейскай дывiзii Першага Украiнскага фронту. У вынiку германская армiя была расколатая на дзве часткi, што паскорыла яе канчатковы разгром.

Яшчэ да сустрэчы савецкiя i амерыканскiя салдаты атрымалi падрабязныя iнструкцыi, як распазнаць сябе. Нашы павiнны былi страляць чырвонай ракетай, амерыканцы — зялёнай. Была яшчэ адна iнструкцыя, якая не дазваляла панiбрацтва.

Але працэс пайшоў, i яго ўжо было не стрымаць. Хадзiлi ў госцi адзiн да аднаго. Савецкiя салдаты на сустрэчы з амерыканцамi прыхоплiвалi свае законныя 100 грамаў «франтавых».

Хутка пасля той сустрэчы ў Таргау маршал Конеў запрасiў амерыканскiх генералаў на сяброўскую сустрэчу ў свой штаб на беразе Эльбы. Праз два тыднi Конеў нанёс амерыканцам вiзiт у адказ. Быў банкет, потым канцэрт. Абмен падарункамi. Усе былi задаволеныя.

Пра тыя падзеi Аляксандр Сафронавiч Сiльвашка распавядаў потым сваiм вучням. Пасля вайны ён стаў настаўнiчаць, выкладаў гiсторыю i геаграфiю. Адну i другую засвоiў дзякуючы асабiстаму вопыту — палову Еўропы прайшоў i пра далёкую Амерыку ведаў.

Ветэраны сустрэчы на Эльбе пасля вайны не згубiлiся. Яны кожны год сустракалiся ў Таргау, на нямецкай зямлi. А ў 55-м, на дзесятую гадавiну гiстарычнай сустрэчы, амерыканскiя ветэраны запрасiлi нашых да сябе ў Амерыку. Дэлегацыя савецкiх ветэранаў фармiравалася ў Маскве. У Амерыку павiнен быў накiравацца i Сiльвашка. Але ў той раз не адбылося. Дзярждэпартамент ЗША для вiзы на ўезд запатрабаваў адбiткi пальцаў. На гэта нашы вырашылi даць свой адказ. Ён абмяркоўваўся ў камiтэце ветэранаў Вялiкай Айчыннай вайны, якi ўзначальваў Аляксей Марэсьеў. Ён i выказаў прапанову запрасiць амерыканскiх ветэранаў у Савецкi Саюз. I не браць адбiткi пальцаў.

Амерыканцы прыляцелi — дзевяць чалавек, на дзевяць дзён. Iм наладзiлi выдатны прыём. Аляксандр Сафронавiч быў асаблiва рады сустрэцца з Вiльямам Робертсанам. Пасля вайны той звольнiўся з войска, скончыў медыцынскую навучальную ўстанову, ажанiўся з жанчынай, якая была дзiцячым урачом, выглядаў цалкам шчаслiвым чалавекам.

Сустрэч на савецкай зямлi было шмат. А напрыканцы вiзiту Сiльвашку даручылi ўручыць усiм гасцям па 200 рублёў — на сувенiры. Ён жа павёз iх у ЦУМ, дзе амерыканцы накуплялi падарункаў з СССР.

Просты савецкi чалавек, Сiльвашка i падумаць не мог, што яго цалкам легальныя ветэранскiя стасункi могуць кагосьцi насцярожыць. Ён працаваў дырэктарам школы ў Лiдскiм раёне тады, калi аднойчы за чатыры хвiлiны да канца ўрока яго тэрмiнова выклiкалi на размову. Прыехаў асабiста сакратар гаркама партыi. Падазрэнне было з-за таго, што меў зносiны з амерыканцамi. Нашы людзi, як вядома, сумнiўных сувязяў мець не павiнны. З-за гэтых сувязяў яго саслужыўцаў Ларыёнава i Нэдэ выключылi з партыi. Ларыёнаў хутка пасля гэтага аддаў Богу душу. Нэдэ працаваў экскаватаршчыкам i спiўся. Зламалi жыццё людзям. Маглi разабрацца i з iм. Аднак «ворагам народа» Сiльвашка не стаў — змянiлiся часы. I вось лiдар краiны сам паехаў у Амерыку...

У 62-м годзе Аляксандр Сiльвашка ўжо быў старшынёй калгаса ў Iўеўскiм раёне. Славутую «хрушчоўскую адлiгу» адчуў на ўласнай шкуры. I ўплыў на яе Амерыкi таксама — усiх прымусiлi сеяць кукурузу. А яна, як на лiха, не ўрадзiла. Што было рабiць старшынi? На свой страх i рызыку ён вырашыў пераараць поле i пасеяць канюшыну — было хоць чым жывёлiну кармiць. Што тут пачалося!.. З пасады старшынi звольнiлi. Але асаблiва крыўдна было тады, калi яго, ветэрана, выключалi з партыi. Ды за што — за амерыканскую кукурузу!..

Яго сябра Уiльям Робертсан тым часам у сябе на радзiме рабiў выдатную медыцынскую кар’еру. Ён працаваў нейрахiрургам у Лос-Анджэлесе, стаў прафесарам, вядомым спецыялiстам. Да таго ж — актыўным барацьбiтом за мiр у гады «халоднай вайны». Тое «пахаладанне» не паўплывала на iх адносiны. Ветэраны працягвалi сустракацца ў Таргау. Нямецкi горад iх паяднаў. Не толькi праз агульныя ўспамiны, якiя выкладзены ў кнiзе «Сустрэча на Эльбе». Гэтая зямля стала для iх сапраўды сваёй i клiкала збiрацца ля помнiка нягледзячы нi на што. Некаторыя выбралi яе нават пасля смерцi, як амерыканец Ёзэф Палаўскi, якi пахаваны ля ракi Эльба. А Аляксандр Сiльвашка i да сёння лiчыцца ганаровым грамадзянiнам горада Таргау. А таксама двух амерыканскiх гарадоў.

Ён паляцеў за акiян адначасова з Гарбачовым. Канешне, самалёты ў iх былi розныя i розныя статусы. Але мэта, напэўна, адна. Цi не дзеля яе, уласна, i выклiкалi ветэрана сустрэчы на Эльбе Сiльвашку, каб накiраваўся ў Амерыку з сiмвалiчным вiзiтам: «жалезная заслона» ўпала, мы зноў можам быць саюзнiкамi...

Амерыканская сустрэча планавалася вельмi сур’ёзна — у Маскве, у Савецкiм камiтэце ветэранаў вайны ў 86-м годзе быў жорсткi адбор кандыдатуры, якая задаволiла б абодва бакi. Сцiплы дырэктар вясковай школы з Беларусi, у мiнулым афiцэр, карыстаўся павагай сярод сваiх ветэранаў. Ведалi i пра яго асабiстыя кантакты з Робертсанам.

...Той сустракаў свайго сябра ў аэрапорце. Увага да iх была вялiзная. Можа тады савецкi чалавек Аляксандр Сiльвашка ўпершыню адчуў магутную сiлу мас-медыя. Ён даведаўся, што iх фота — тое самае, ваеннае — было растыражаванае ў Амерыцы, i, што дзiўна, яго мог набыць за грошы любы чалавек. I не хацеў — а стаў «зоркай»... Нават аўтографы прасiлi. Дзеля яго арганiзавалi «Выставу гонару i даверу». З iм iмкнулiся сустрэцца эмiгранты, ужо немаладыя людзi, якiя лавiлi кожнае слова чалавека «адтуль», з былой радзiмы. Але былi i байкоты, людзi з плакатамi: «Навошта прыехаў Сiльвашка?»

— Як рэагаваў? — усмiхаецца Аляксандр Сафронавiч. — З цiкавасцю. Зразумеў галоўнае: там таксама жывуць людзi, якiя ўсяго толькi хочуць жыць. Але маюць розныя ўяўленнi пра жыццё. Нам, ветэранам, сапраўды было прасцей зразумець адзiн аднаго: мы апынулiся на адной вайне. На той, якая не была патрэбная нi нам, нi амерыканцам, на той, дзе гiнулi людзi i мы гэта бачылi на свае вочы. «Халодная вайна», якая потым размежавала нашы народы, iшла хутчэй у свядомасцi i многiя, хто вырас пазней, гатовыя былi яе працягваць толькi з-за нейкiх прынцыпаў. Мы шмат гаварылi пра гэта з Вiльямам. Я быў яго госцем i зразумеў, што гэты чалавек усяго дасягнуў сам. Яго жонка памерла рана, ён клапацiўся пра трох сыноў, якiя выраслi харошымi людзьмi. Я з задавальненнем распавядаў пра сваiх дачок. Мы вялi сапраўды мiрныя, чалавечыя размовы. З маёй паездкi ў Амерыку ў 87-м найчасцей мне ўспамiнаюцца менавiта нашы асабiстыя кантакты з Бiлам. I, канешне, экскурсiя ў славуты Белы дом. Я адчуваў сябе вiп-персонай...

Вярнуўшыя дадому, Аляксандр Сафронавiч атрымаў падзяку за сваю мiсiю. I ганаровую грамату, падпiсаную Iванам Шамякiным — за барацьбу за мiр.

За мiр i цяпер трэба змагацца, упэўнены 84-гадовы ветэран. Але чамусьцi гэтая тэма ўжо не такая папулярная. Хiба войнаў у свеце стала меней? Хiба не гiнуць людзi? Не ў нас — заспакоена разважаем мы. Тое пакаленне разважае iнакш: калi на адным канцы свету грымнула, то рэха ўсё роўна пракоцiцца паўсюдна. Але тое пакаленне сыходзiць. Ужо пяць гадоў як памёр яго сябра Вiльям Робертсан, мала ветэранаў Эльбы засталося. I ўсё роўна сустрэча з амерыканскiмi афiцэрамi адбылася сёлета, дзе яны глядзелi фiльм пра тыя падзеi. Гэтыя сустрэчы — нiбыта пераклiчкi тых, хто стаў салдатам мiру. Хоць як i раней яны iснуюць па розныя бакi адной ракi.